Комбинатор аваз үзгәрешләре

Комбинатор үзгәрешләр - авазларның бер-берсенә тәэсире нәтиҗәсендә барлыкка килә торган үзгәрешләр. 

Комбинатор үзгәрешләр үзләре өч төрле булалар: аккомодация (җайлашу), ассимиляция (охшашлану), диссимиляция (охшашсызлану).

Аккомодация

Аккомодация – төрле табигатьле авазларның бер-берсенә җайлануы, сузыкларның тартыкларга, тартыкларның сузыкларга тәэсире нәтиҗәсендә барлыкка килә торган аваз үзгәрешләре.

I.   Сузык авазларның тартыкларга тәэсире:

1.      Сузык авазлар тәэсирендә барлык тартыклар калын һәм нечкә вариантта килә алалар: тор – төр, кул – күл, җыр – җир.

2.     Иренләшкән сузыклар янында тартыклар беркадәр иренләштереп әйтелә: кил – кул, шәм – шом, сал – сул.

3.   [п] [к] [қ] тартыклары ике сузык уртасында яки сузык аваз һәм [р] сонанты арасында килгәндә, үзләренең яңгырау парлары [б] [г] [ғ] белән алыштырыла: сап – сабы, тап – таба, как – кага. Бу күренеш тартыклар чиратлашуы дип атала.

II.   Тартык авазларның сузыкларга тәэсире:

1.    Ирен-ирен тартыклары тәэсирендә [а] авазының иренләшү төсмере көчәя: [баобай], [баошак], [маотур].

2.     Тел алды тартыклары тәэсирендә арткы рәт сузыклары беркадәр алдарак әйтеләләр: җыр, чана, чыршы.

3.      Кече тел (увуляр) тартыклары тәэсирендә алгы рәт сузыклары калынрак әйтеләләр: кәлтә - [мәқәл], Кәримә - [қәнәғәт].

4.   Борын авазлары тәэсирендә сузыклар беркадәр борын төсмере белән әйтеләләр (назальләшәләр): кунак, нарат, таң.

Ассимиляция

Ассимиляция – авазларның бер-берсенә охшашлануы.

Сузыклар ассимияциясе

Бу күренеш ике төрле була: 

• Сингармонизм (бер сүз эчендә). Аның ике төре бар: рәт гармониясе - бер сүз эчендә сузыкларның калынлыкта-нечкәлектә ярашуы: чирәмлектә, агачлар, ирен гармониясе иренләшкән сузык авазларның үзләреннән соң килгән сузыкларны иренләштерүенә әйтелә:[болот], [төтөн]. 

• Сандхи/элизия (ике сүз арасында): бара ала [баорала], кара әтәч [қаорәтәч]

Сүзләрнең рәт гармониясенә буйсынмау очраклары:

1. Кушма сүзләр	төньяк, тимераяк
2. Алынма сүзләр	китап, ахири, кино
3. Сыйфатта кимлек дәрәҗәсе - су кушымчасы	зәңгәрсу
4. Сорау кисәкчәсе -мыни	ардыңмыни?
5. Кайбер зат алмашлыклары килеш белән төрләнгәндә, калын кушымчалар ялгана	миңа, сиңа

Сингармоник паралельләр бер үк тамырга караган, бары рәт гармониясе буенча аерыла торган сүзләр. мәгънә ягыннан аерылган балакай – бәләкәй, сыпыра – себерә. мәгънә ягыннан аерылмаган акрын – әкрен, ата – әти.

Тартыклар ассимиляциясе

1.  Яңгыраулыкта-саңгыраулыкта ярашу (прогрессив ассим.): төн-нәр, кыш-тан.

2. Борын ассимиляциясе (прогрессив ассим.): болын-нар, урман-нар.

3.    Ирен ассимиляциясе (регрессив ассим.): унбер [умбер], син матур [симматур].

4.    Тел арты һәм кече тел ассимиляциясе (регрессив ассим.): алдынгы [алдыңгы], иртәнге [иртәңге].

5.  [з] [с] авазларына тәмамланган сүзләргә [с] [ч] авазларына башланган кушымчалар ялганса, яки сандхи очрагында бу авазлар [ч] [җ] [ж] [ш] авазлары белән очрашса, регрессив ассимиляция барлыкка килә: кыз + чык [қыччык], сүз + чән [сүччән].

Диахроник ассимиляция - тарихи процесс, аның нәтиҗәсендә, авазлар чиратлашып, яңа кушымчалар барлыкка килгән:  урман – лар › урманнар; күп – дән › күптән. Язуда чагылыш таба. 

Синхроник ассимиляция - җанлы сөйләмдә авазларның охшашлануы: тот – ып  › [тотоп]; тоз – сыз › [тоссос]; унбер › [умбер]. Сөйләм стилендә орфоэпик норма буларак.

Диссимиляция

Диссимиляция – сүздә әйтелеше ягыннан охшаш яки якын булган ике авазның берсе алышыну күренеше: [калидур] < коридор, [транвай] < трамвай.